TÜRK MÜZİĞİ SÖZLÜĞÜ
Zâd-ı Dil
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış birleşik makam. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zafer
Klâsik Türk müziğinde küçük usûl.
Zâhir
Bkz. Yeden.
Zahma
Sivas-Tokat dolaylarında türkülü oyunların ara kısımlarında çalınan çalgısal parça. Sağma adıyla da bilinir. Bu türden ezgiler türkülerin arasında çalınabildiği gibi bağımsız saz parçaları olarak da çalınır.
Zâkir
Bektaşî tarikatında saz çalıp nefes söyleyen kişi.
Zamah
Bazı yörelerde semaha verilen diğer ad. Bkz. Semah.
Zaman
1. Başı ve sonu belli olmayan uzam. Müzikte süre anlamında kullanılır ki aslında yanlıştır. Örneğin 9 zamanlı usül deyince zaman içerisindeki bir birimden yani süreden 9 tanesinin yanyana getirildiği anlaşılır.
Zamandaş
Eş zamanlı. Zaman olarak birbirine eşit olan müzikal değerler.
Zambur
Gaziantep'te, kartal kanadından veya leylek bacağından iki tanesi yanyana getirilerek yapılan kamışlı üflemeli bir halk çalgısı.
Zamr
Türk müziğinde kullanılmış eski bir nefesli çalgı.
Zâvil
Klâsik Türk müziğinde kullanılan birleşik makam. Rast sesi üzerindeki (yerinde) bir Mâhur makamı dizisine, rast sesi üzerindeki (yerinde) Nikrîz makamının veya beşlisinin eklenmesiyle meydana getirilmiştir. Makam inici bir seyir özelliğine sahiptir. Karar sesi rast (sol), güçlü sesi nevâ (re)'dır. Zavilî de denir.
Zâvil-Aşîrân
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Zâvil makamı çeşidi. Zâvil makamına Aşîrân dörtlüsünün eklenmesiyle meydana getirilmiştir.
Zâvilî
Zâvil makamının eski ismi.
Zâvilî-Isfahân
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Zâvil makamı çeşidi. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zâvilî-Segâh
Zayıf
Müziğin zayıf, güçsüz bir ifade ile icrâ edilmesini öngören nüans terimi. Leise (alm.).
Zemîn
Klâsik Türk müziğinde söz ve saz eserlerinde birinci hâneye verilen isim.
Zemzem
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış birleşik makam. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zemzeme
Zemzem makamına verilen diğer isim.
Zemzeme-Kürdî
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Zemzeme makamı çeşidi. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zencîr
Klâsik Türk müziğinde 120 süreli büyük usûl. Sırasıyla Çifte Düyek, Fâhte, Çenber, Devr-i Kebîr, ve Berefşân usûllerinin birbirlerine eklenmesiyle meydana getirilmiştir.
Zende-Rûd
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış birleşik makam. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zengûle (=Zirgüle)
1. Klâsik Türk müziğinde orta sekizlideki küçük mücenneb diyezi almış sol ya da bakiye bemolü almış si sesi. Pest sekizlide kaba zengûle, tiz sekizlide şehnâz adını almaktadır.
2. Klâsik Türk müziğinde kullanılan basit makam. Diğer adı Zengûleli Hicâzdır. Dügâh sesi üzerindeki (yerinde) Hicâz beşlisine, hüseynî sesi üzerine aktarılmış bir Hicâz dörtlüsünün eklenmesiyle meydana getirilmiştir. Çıkıcı bir seyir özelliğine sahiptir. Karar sesi dügâh (la), güçlü sesi hüseynî (mi)'dir. Makamın asma kararları rast (sol) ve nevâ (re) sesleri üzerinde Nikrîz, nevâ (re) sesi üzerinde Bûselik ve Rast, hüseynî (mi) sesi üzerinde Uşşâk çeşnileri ile nîm hicâz (bakiye diyezli do) ve dik kürdî (bakiye bemollü si) sesleridir.
3. Farsça çıngırak, zil.
Zengûle-Bûselik
Klâsik Türk müziğinde kullanılan Zengûle makamı çeşidi. Dügâh (la) sesi üzerinde (yerinde) bir Zengûle makamı dizisine Bûselik makamı dizisinin eklenmesiyle meydana getirilmiştir. Karar sesi dügâh (la)'tır.
Zengûle-Gerdâniye
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Zengûle makamı çeşidi. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zengûle-Geveşt
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Zengûle makamı çeşidi. Zengûle makamı dizisine Geveşt makamı dizisinin eklenmesiyle meydana getirilmiştir. Karar sesi segâh (koma bemollü si)'tır. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zengûle-Mâye
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Zengûle makamı çeşidi. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zengûle-Nevrûz
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Zengûle makamı çeşidi. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zengûle-Selmek
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Zengûle makamı çeşidi. Zengûle makamı dizisine Selmek makamı dizisinin eklenmesiyle meydana getirilmiştir. Karar sesi rast (sol)'tır. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zengûle-Şehnâz
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Zengûle makamı çeşidi. Zengûle makamı dizisine Şehnâz makamı dizisinin eklenmesiyle meydana getirilmiştir. Karar sesi dügâh (la)'tır. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zevk-Bahş
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Zengûle makamı çeşidi. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zevk-ı Dil
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış birleşik makam. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zevk-u Tarab
Klâsik Türk müziğinde birleşik makam. Şevk-i Cedîd (Bkz. Şevk-i Cedîd) ve Arabân Kürdî makamlarıyla (Arabân Kürdî) aynı yapıdadır. Bağımsız bir makam değil dönemsel bir adlandırmadır.
Zeybek
Daha çok Ege bölgesinde karşımıza çıkan en az bir-iki kişiyle oynanan halk oyunu ve bu oyuna eşlik eden ezgilere verilen isim. Zeybekler 9 süreli usûl ile ouml;lçülendirilmiş olmakla birlikte zaman zaman 2 veya 4 süreli usûlle icrâ edilen zeybekler de vardır. Bu türden zeybeklere Talip Özkan "Zeybekimsi" adını vermektedir.
Zeyl-Hâne
Dörtten fazla hânesi olan peşrev ve saz semâîlerinde son hâneye verilen isim.
Zılgıt
Güney Anadolu'da kadınların heyecan, sevinç, üzüntü gibi duygulanımları sırasında "li li li li" veya "lü lü lü lü" gibi sesler çıkartmalarına verilen isim. Helhele veya tilili de denir.
Zikir
Kelime anlamı "anma, anılma" olan zikir, aynı zamanda çeşitli tarîkatların ibadet amaçlı törenlerine verdikleri isimdir. Bu törenlerde müzik, çoğunlukla önemli bir yer işgal etmektedir. Tarîkatların zikirlerde icrâ edilmek üzere kimi zaman kendilerine has bir repertuvarı olabilir. Bu törenlerde müziğin kullanılış amacı ise ibadet şevkini arttırmaktır.
Zil
1. Baş ve orta parmaklara takılan, genellikle pirinçten yapılan iki çift yuvarlaktan oluşan çalgı.
2. 30 cm. çapında, iki elle tutulup birbirine vurarak ses elde edilen çalgı.
3. Çeşitli müzik türlerinde davulun üstünde bulunup çeşitli araçlarla vurularak ses elde edilen çalgı.
Zilli Çadır
Mehter müziğinde kullanılan bir çalgı. Bir sopanın üzerine küçük ziller takılarak yapılan bu çalgıyı, daha çok mehter takımında söyleyen hanendeler ellerinde taşırlar.
Zilli Tef
Büyük, orta veya küçük boy teflerin kasnaklarına zil geçirilerek oluşturulmuş vurmalı çalgı.
Zilli Maşa
Bir maşanın iki ucuna bağlanmış 2,3 4 zilden oluşan vurmalı halk çalgısı. Çalpara da denir.
Zil-zen
Zil enstrümanını çalan kişi.
Zil zurna
Daha çok Orta Karadeniz'de rastlanan küçük boyutlu zurna çeşidi.
Zimbon
Doğu Karadeniz'de rastlanan daha çok çocukların eğlence için yapıp çaldıkları üflemeli bir çalgı.
Zincirleniş
Ardıllanış. Düzenlerin zincirlenişi, akorların sıralanışını ifade eden terim.
Zîrefkend
Klâsik Türk müziğinde kullanılan birleşik makam. Mahûr, Rûhnüvâz ve Çârgâh makamı dizilerine aşîran (mi) sesi üzerine aktarılmış Sabâ makamı dizisinin eklenmesiyle meydana getirilmiştir. İnici bir seyir özelliğine sahiptir. Karar sesi aşîrân (mi), guuml;çlü sesleri rast (sol), çargâh (do) nevâ (re) ve bûselik (si)'tir. Makamın asma kararları rast (sol) sesi üzerinde Nikrîz, yegâh (re) sesi üzerinde Rast çeşnileri, ırak (bakiye diyezli fa) sesi üzerinde Ferahnâk dörtlüsü veya Hüzzam çeşnisi ile nîm hicâz (bakiye diyezli do) ve dik kürdî (bakiye bemollü si) sesleridir.
Zîrefkend-i Büzürg
Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Zîrefkend makamı çeşidi. Günümüze örneği ulaşmamıştır.
Zîrefkend-i Kûçek
Klâsik Türk müziğinde Zîrefkend makamı çeşidi. Daha sonra sadece Zîrefkend adıyla anılmıştır.
Zîrefkend-i Rûmî
Zîrgüle
Zengûle makamının diğer bir adı.
Zîrkeş-Hâverân
Klâsik Türk müziğinde birleşik makam. Dilkeş-Hâverân makamının eski ismi.
Zîrkeş-Hüseynî
Klâsik Türk müziğinde birleşik makam. Dilkeş-Hâverân makamının bir çeşididir.
Zîrkeşîde
Klâsik Türk müziğinde kullanılan birleşik makam.
Ziyâde
Koma terimine karşılık olarak kullanılan kelime. Bu terim günümüzün eski müzisyenleri arasında hâlâ kullanılmaktadır.
Ziynet
Bkz. Süs İşaretleri.
Zorlu biçimde
Sesi gürleştirerek icrâ etmeyi öngören nüans terimi. Forzando, forzato (it.).
Zurna
Üflemeli halk çalgılarının kamışlılar grubundan Türkiye'nin hemen her yöresinde yaygın olarak kullanılan çalgı. Ebatları bakımından üç gruba ayrılırlar: Kaba zurna, orta zurna ve Cura zurna (zil zurna). Zurna daima davulla birlikte açık hava ve meydanların çalgısı durumundadır. Düğün, kına gecesi, güreş yarışmaları, asker uğurlaması gibi etkinliklerde daima ezgi çalan zurna, ritmi belirleyen davuldur. Doğudan batıya doğru gidildikçe zurna boyutlarının büyüdüğü görülür.
Zülf-i Nigâr
Klâsik Türk müziğinde kullanılan birleşik makam.